कचरा वर्गीकरण व व्यवस्थापन

 

विषय निवड –

हा विषय शालेय अभ्यासक्रमावर आधारित आहे आणि हा विषय मी माझ्या प्रकल्पासाठी निवडला कारण तो माझ्या शाळेतील मित्रांना “कचऱ्याचे वर्गीकरण आणि व्यवस्थापन” बद्दल माहिती देईल.

 त्याचप्रमाणे या प्रकल्पाच्या माध्यमातून परिसर कसा स्वच्छ ठेवता येईल याचे भान ठेवायला हवे. म्हणूनच मी हा विषय निवडला आहे. स्वच्छता हा केवळ बाह्य प्रकार नाही. ज्यामध्ये आपली नैतिक मूल्ये आणि उपासना समाविष्ट आहेत.

तसेच, घरातील आणि अंगणातील कचरा फेकून न देता योग्य पद्धतीने वर्गीकरण आणि व्यवस्थापन केल्यास आपला देश जगातील सर्वात सुंदर देश म्हणून ओळखला जाईल यात शंका नाही.

उद्दिष्टे –

 कचरा हा बे कामाचा पदार्थ किंवा वस्तू आहे ज्याचा पुनर्वापर केला जाऊ शकत नाही किंवा फक्त पुनर्वापर करता येत नाही. शहरी भागातील घनकचरा आणि त्याची विल्हेवाट ही ग्रामीण भागापेक्षा शहरी भागात वर्गी करणाची मोठी समस्या आहे.

पूर्वीच्या काळी घनकचऱ्याची विल्हेवाट ही फार मोठी समस्या नव्हती, कारण पूर्वी लोक त्यांच्या उदरनिर्वाहासाठी फार कमी वस्तू वापरत असत. पण आता लोकसंख्या वाढल्याने आणि एकदा वापरून पुन्हा न वापरण्याकडे लोकांचा कल वाढल्याने आता हॉटेलमध्ये किंवा घरातही हा कचरा मोठ्या प्रमाणात निघत आहे. किंवा घनकचरा मोठ्या प्रमाणात निर्माण होतो आणि जमीन पूर्वी होती तशीच आहे.

शहरीकरण, औद्योगिकीकरण, प्लॅस्टिकच्या वस्तू, सुधारित राहणीमान आणि त्यासाठी लागणाऱ्या वस्तूंची विविधता, वाढत्या लोकसंख्येच्या अन्न गरजा पूर्ण करण्यासाठी वाढलेले शेती उत्पादन आणि परिणामी घनकचरा यामुळे घनकचरा निर्मिती मोठ्या प्रमाणात होते. या सर्व घन पदार्थांचे व्यवस्थापन करणे दिवसेंदिवस कठीण होत चालले आहे. घनकचऱ्यापासून होणारे प्रदूषण दिवसेंदिवस वाढत आहे.

 शेतातील किंवा घरातील घनकचरा उघड्यावर टाकला जातो, तो कुजतो आणि दुर्गंधी येतो, तसेच कीटकांचा प्रादुर्भाव होतो आणि आरोग्यास हानी होते. घनकचरा जाळून त्याची विल्हेवाट लावली जाते. पण त्यामुळे हवा प्रदूषित होऊन पर्यावरणाचे आरोग्य धोक्यात येते.

    जसजशी अर्थव्यवस्था सुधारते तसतसा अधिक कचरा निर्माण होतो. कचऱ्याचे प्रकारही वाढत आहेत. अशा प्रकारच्या कचऱ्यामुळे विविध समस्या निर्माण होतात. रोगराई, प्रदूषण, सौंदर्याचा ऱ्हास, पर्यावरणाची हानी अशा अनेक समस्या उद्भवतात. त्यामुळेच घनकचऱ्याचे व्यवस्थापन करताना काही उद्दिष्टे लक्षात ठेवावी लागतात.

1) उदाहरणार्थ, कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन केले तर पर्यावरणातील प्रदूषणामुळे होणारे आजार आपण थांबवू शकतो. आणि सुरक्षित जीवन जगू शकतो. याबाबत जनजागृती करण्याची गरज आहे.

२) तुम्ही जिथे राहता तो परिसर स्वच्छ ठेवणे, कचऱ्याचे अनेक प्रकारे व्यवस्थापन करणे तसेच संरचित क्षेत्रात ठेवणे जेणेकरून त्याच कचऱ्याचा इतर लोकांवर किंवा राहणाऱ्यांना त्रास होणार नाही जेणेकरून तुमचा परिसर नेहमी स्वच्छ आणि सुंदर राहील. दिसून येईल.

2) ज्या घरात या वस्तूंचा पुनर्वापर केला जातो त्या घरातील भंगार वेगळे करून, म्हणजेच त्याच वस्तूपासून नवीन वस्तू तयार केल्या जातात.

४) सेंद्रिय कचरा गोळा करून इतरत्र टाकून आपल्या भागातील लोकांसाठी एक प्रकारे ऊर्जा निर्माण करून इंधनाची बचत करणे शक्य होईल.

5) टाकाऊ किंवा टाकाऊ वस्तूंपासून टिकाऊ वस्तू बनवल्या जातात.

6) एकूणच स्वच्छतेसाठी कचरा व्यवस्थापन हा महत्त्वाचा घटक आहे. तुमच्या रुमालामध्ये विविध प्रकारचे पदार्थ असतात; त्याचे वर्गीकरण करावे लागेल. वर्गीकरणाशिवाय घनकचरा व्यवस्थापन चांगले होऊ शकत नाही.

 

विश्लेषण –

आपल्या सभोवताली कचरा होणार नाही याची दक्षता घ्यावी,त्याच प्रमाणे परिसर स्वच्छ व सुंदर दिसावा जेणे करून कचरा निर्माण होणार नाही या विषयसंदर्भात जन जागृती करावी.त्याच बरोबर निर्माण झालेल्या कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी योग्य ठिकाण व या पासून कोणालाही अपाय होणार नाही याचे भान मानवाला ठेऊनच आपले उद्दिषटपूर्तीसाठी महत्वाचे कार्य करावे

काय करावे... शून्य कचरा उद्दिष्ट: शून्य कचरा म्हणजे कचरा विल्हेवाटीची संपूर्ण कल्पना. कचरा कमी करा, सवयी बदला, हात फिरवा, स्वतःला शिस्त लावा, सार्वजनिक स्वच्छतेची मुल्ये जपा. वस्तूंचा वापर कमी करा:

      प्लास्टिक पिशव्यांचा वापर टाळा, ‘वापरा आणि फेकून द्या’ ऐवजी ‘वापर आणि पुन्हा वापरा’ची सवय लावा.

सर्व वापरलेले कागद कोरडे ठेवा, बॅकिंग पेपर वापरा, कोणतेही कागद किंवा प्लास्टिक पिशव्या वेगळे करू नका, वापरलेल्या पाऊच-पिशव्यांचा पुनर्वापर करा, काचेचे ग्लास आणि कप वापरा, जुन्या वस्तू कचऱ्यात टाकू नका, वस्तू दुरुस्त करून वापरा.

वापरलेल्या वस्तूंचा पुनर्वापर करा: सुरक्षित ठेवा. काच, धातू, प्लास्टिक, कागद, शॅम्पू, गुटख्याची पाकिटे, बिस्किटे, गोळ्या, चॉकलेट, हा सुका व ओला कचरा कोरडा ठेवा, तर सुका कचरा स्वच्छ ठेवा. हे पुनरुत्पादनासाठी वापरले जाऊ शकते.

कचरा कसा नष्ट करायचा. औद्योगिक गाळणी किंवा मिश्रणामध्ये विषारी धातू, तेल आणि शक्तिशाली रसायने असतात. धातूचा कचरा लिलाव करून ट्रान्झिटमध्ये विकला जातो. या कचऱ्याचे वर्गीकरण करून त्याची विल्हेवाट लावणे उद्योजकांना शक्य आहे.

 एकूण कचरा: पिवळ्या पिशवीत कचऱ्याची विल्हेवाट लावा. हा कचरा निर्जंतुकीकरण करून नष्ट करावा. हा कचरा इन्सिनरेटरमध्ये तसेच मोठ्या लाटांमध्ये टाकला जाऊ शकतो.

येथे: विटा, धातू, लोखंडी लेथ, खिडक्या, दरवाजे, पत्रे, कचऱ्याची विल्हेवाट, भंगारातून विल्हेवाट, सिमेंट-विटा यांचा फायदा घेऊन प्लेट तंत्र किंवा दुभाजक बनवता येते.सॅनिटरी वेस्ट: सॅनिटरी वेस्टमध्ये प्लास्टिकचे तंतू किंवा लाकडाचा लगदा असतो. लाकडाचा लगदा पॉलीप्रोपीलीन आणि पॉलीथिलीनच्या दोन थरांमध्ये घातला होता. हा कचरा स्वतंत्रपणे कागदात गुंडाळा.

हे शक्य आहे... निसर्ग देवदूत भेट: घरातील कचऱ्यापासून कंपोस्ट खत तयार करण्यासाठी ‘स्त्री मुक्ती समाज’ निर्मित ‘नेचर एंजेल’ टोपलीची मदत घ्या. ओल्या कचऱ्याच्या या टोपलीतून अत्यंत कमी दरात उत्कृष्ट खत उपलब्ध आहे.

सोसायटीत सात आयताकृती सील खड्डे करून प्रत्येकावर घट्ट जाळी टाकावी आणि दिवसेंदिवस ओला कचरा टाकावा, दुष्काळावर पाणी शिंपडावे. वसाहत निर्माण होणार आहे.

            वापरलेल्या वस्तूंपासून रीसायकल करा: कचरा वेगळा ठेवा. काच, धातू, प्लास्टिक, कागद, शाम्पू, गुटख्याची पाकिटे, बिस्किटे, गोळ्या, चॉकलेट, हा सुका आणि ओला कचरा वेगळा ठेवला जातो, तर सुका कचरा स्वच्छ राहतो. ते पुनरुत्पादनासाठी वापरले जाऊ शकते.

कचरा कसा नष्ट करायचा.. उद्योगातून तयार केलेला गाळ किंवा मिश्रणात विषारी धातू, तेल, घातक रसायने असतात. धातूच्या कचऱ्याचा लिलाव करून त्याची कंत्राटी पद्धतीने विक्री केली जाते. या कचऱ्याचे वर्गीकरण आणि विल्हेवाट लावण्यासाठी उद्योजकांना सक्ती करावी.

वैद्यकीय कचरा : या कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी पिवळ्या पिशवीत ठेवून त्याची शास्त्रीय पद्धतीने विल्हेवाट लावावी. हा कचरा निर्जंतुकीकरण करून नष्ट केला पाहिजे. हा कचरा मोठ्या इन्सिनरेटरमध्ये तसेच मायक्रोवेव्हमध्ये टाकला जाऊ शकतो.

 बांधकाम कचरा : विटा, धातू, लोखंडी सळ्या, खिडक्या, दारे, पत्रे, लाकूड यांची विल्हेवाट लावून विल्हेवाट लावा, बांधकाम कचऱ्यापासून वीट बनवण्याचे तंत्र वापरा, सिमेंट-विटा गोळा करून त्याचा चुरा करून प्लॅटफॉर्म किंवा डिव्हायडर बनवण्यासाठी वापरता येईल.

सॅनिटरी वेस्ट: सॅनिटरी वेस्टमध्ये प्लास्टिकचे तंतू किंवा लाकडाचा लगदा असतो. लाकडाचा लगदा पॉलीप्रोपीलीन आणि पॉलीथिलीनच्या दोन थरांमध्ये घातला जातो. हा कचरा स्वतंत्रपणे कागदात गुंडाळा.

हे शक्य आहे... निसर्ग देवदूत भेट : घरातील कचऱ्यापासून कंपोस्ट खत तयार करण्यासाठी ‘स्त्री मुक्ती संघटने’ने बनवलेल्या ‘नेचर एंजेल’ टोपलीची मदत घ्या. अत्यंत कमी दरात या टोपलीच्या मदतीने ओल्या कचऱ्यापासून उत्कृष्ट खत उपलब्ध होते.

सोसायटीत सात दिवसांचे सात आयताकृती सिमेंटचे खड्डे करून प्रत्येकावर घट्ट जाळी टाकून त्यात दिवसाप्रमाणे सोसायटीतील ओला कचरा टाका, त्यात द्रव पाणी शिंपडून दुर्गंधीरहित खत मिळेल. स्वयंपाकघरात निर्माण होणारा कचरा तसाच राहतो.

त्यावर आपण घरीच प्रक्रिया करू शकतो. यासाठी सुमारे वीस लिटर क्षमतेच्या दोन बादल्या घ्या. या बादल्या झाकल्या पाहिजेत. आतील बाजूस मच्छरदाणीने झाकण बांधावे व वरती 8 ते 10 टिकलीच्या आकाराची छिद्रे करावीत. बादलीचा वरचा भाग नारळाच्या पत्र्याने झाकून ठेवा. नारळाचे शेंडे उपलब्ध नसल्यास कोरडी पाने टाकून द्यावीत. या बादलीमध्ये आपण घरगुती, उरलेले किंवा खराब झालेले अन्न, फळांची साल, भाज्यांचे देठ आणि खराब भाग ठेवू शकतो. दुसऱ्या दिवशी कचरा टाकला की झाकण उघडून कचरा बाजूला ठेवा आणि कचरा फेकून पुन्हा कचरा पसरवा. पाणी हवे असल्यास त्यावर पाणी शिंपडावे. घरच्या घरी कंपोस्ट तयार करणे शक्य आहे.

निरीक्षण–

 घनकचरा घराघरांतून निर्माण होत असल्याने जमा होणाऱ्या घनकचऱ्याचे प्रमाण किंवा दर्जा नियंत्रित करता येत नाही. परिणामी, त्याची साठवण, वाहतूक व्यवस्था किंवा प्रक्रियांची रचना करण्यासाठी सांख्यिकीय पद्धती वापराव्या लागतात. साहजिकच, ही यंत्रणा अधिक लवचिक आणि सर्व परिस्थितीत कार्यक्षम होण्यासाठी सुसज्ज करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी लागणारी साधनसामग्री, मनुष्यबळ आणि आर्थिक स्रोत बहुतांश पालिकांच्या आवाक्याबाहेर आहेत.

 त्यामुळे कचरा टाकला जाणे, तेथे कुजून दुर्गंधी पसरणे, पाणी पाण्यात मिसळून दूषित होणे आणि शहरी भाग अस्वच्छ दिसणे असे प्रकार नित्याचे झाले आहेत. शहराबाहेरही उघड्यावर कचरा टाकला जातो, जो प्रदूषणाचा मोठा स्रोत आहे.

              घनकचरा स्वतः वाहून जात नाही. ते उचलावे लागते जेणेकरून प्रदूषण क्षेत्रापुरते मर्यादित असले तरी, न वापरलेले सर्व भाग हळूहळू कचऱ्याने झाकले जातात आणि प्रत्यक्ष कारवाईशिवाय कोणतीही साफसफाई केली जात नाही. हा प्रश्न केवळ कायदे करून किंवा पालिकेची कार्यक्षमता वाढवून सोडवता येणार नाही.

याउलट लोकांची मानसिकता बदलली आणि त्यांनी जाणीवपूर्वक त्यात सहभाग घेतला, तर अशक्य आणि खर्चिक वाटणारी ही योजना अत्यंत कमी खर्चात यशस्वीपणे राबवता येऊ शकते. घनकचरा व्यवस्थापनासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करणे ही काळाची गरज बनली आहे.

निष्कर्ष –

कचरा वर्गीकरण – सर्वप्रथम वैयक्तिक आणि कौटुंबिक स्तरावर जनजागृती केली पाहिजे; कारण तिथूनच व्यवस्थापनाला सुरुवात करावी लागेल. अन्यथा सार्वजनिक यंत्रणा (ग्रामपंचायत, नगरपालिका) काहीही करू शकणार नाही. या कचऱ्याचे प्रथम वर्गीकरण केले पाहिजे. कुजणारा कचरा घरच्या घरीच कंपोस्ट करता येतो. उर्वरित कचरा सार्वजनिक यंत्रणेने उचलला पाहिजे. घरातील कचऱ्याच्या वर्गीकरणासाठी वेगवेगळ्या रंगाचे डबे/बादल्या वापराव्यात. शेतीसाठी वापरता येईल आणि त्यामुळे कोणतेही प्रदूषण होणार नाही.

महत्त्व / उद्देश

प्रथम आपण. आपल्या सभोवताली पडलेला कचरा निर्माण होणार नाही याची दक्षता घ्यावी, त्याच प्रमाणे कचऱ्याचे व्यवस्थापन सुरू करावे इतर कोणावरही अवलंबून न राहता आपल्याला जमेल तेव्हा त्याचे व्यवस्थापन सुरू केले पाहिजे.जेणे करून आपल्या परिसरातील लोकांना याची जाणीव होईल.

त्या नंतर आपल्या शहरातील किवा गावातील, नगर पंचायत, नगर पालिका हे कचऱ्याचे वर्गीकरण करून त्याचेव्यवस्थापन करून ,त्यावर योग्य ठिकाण प्रक्रिया करून त्याचे योग्य प्रकारे विल्हेवाट लावण्यासाठी ईतर गटाची किंवा तज्ञ मंडळी आपल्या शहरातील योग्य ठिकाणी त्या विषयी अधिक मोलाची कामगिरी बजावतील.संपूर्ण स्वच्छता मोहिमेसाठी जमा झालेल्या एकूण निधीपैकी दहा टक्के निधी घनकचरा व्यवस्थापनासाठी वापरला पाहिजे. सार्वजनिक ठिकाणी काही घनकचराही निर्माण होतो.गावातील ,, शहरातील दुकाने, मॉल, मेडीकल, आठवडी बाजार या ठिकाणी सर्वात मोठा कचरा निर्माण होतो आणि त्याच प्रमाणे, शाळा, मंदिरे, मिरवणूक, लग्नसमारंभ आदी ठिकाणी मात्र मोठ्या प्रमाणात कचरा निर्माण होतो. या सर्व घटकांचाही व्यवस्थापनात विचार करणे आवश्यक आहे

कचऱ्याचे व्यवस्थापन तीन तत्त्वांवर अवलंबून असते. ती खालील प्रमाणे आहेत.

1) कोणताही मंगल सोहळा आयोजित केलेल्या कार्यक्रमात वापरल्या जाणाऱ्या युज अँड थ्रो – सध्याचा काळ वापराचा आहे आणि वस्तू वापरा आणी फेकून द्या. त्यामुळे डिस्पोजेबल वस्तूंमुळे प्रचंड प्रमाणात कचरा निर्माण होतो.त्या ऐवजी कायम स्वरुपी टाकणाऱ्या भांड्यांचा वापर करून कचरा निर्माण होणार नाहीत व त्या प्रत्येवेळी वापरता येतात.

2) वस्तूंचे रीचक्रिकरन - पुनर्वापर म्हणजे त्याच प्रकारच्या कचऱ्याचा पुनर्वापर. कचरा अनेक प्रकारे वापरला जाऊ शकतो. जुने प्लास्टिक आणि धातूचे डबे, बाटल्या, जार यांचा पुनर्वापर केल्यास विघटन न होणाऱ्या कचऱ्याचे प्रमाण कमी होईल.

3) घनकचरा व्यवस्थापन पद्धती / पायऱ्या सर्व व्यवस्थापन घरापासून सुरू झाले पाहिजे. घनकचरा व्यवस्थापनासाठी घनकचरा वर्गीकरण महत्त्वाचे आहे. घनकचरा वेगळा करण्यासाठी वेगवेगळ्या रंगांच्या डब्यांचा वापर करता येतो.

4) व्यवस्थापनास किंवा वर्गीकरणात 3 रंगांचा उपयोग करावा उदा. पांढरा रंग असलेला : पुन्हा वापरता येण्याजोगा कचरा ,हिरवा रंग असलेला सडणारा किंवा कुजणारा पदार्थ / ओला कचरा ,काळा रंग असलेला नाशवंत/सुका कचरा

या कचऱ्याचे प्रथम वर्गीकरण केले पाहिजे. कुजणारा कचरा घरच्या घरीच कंपोस्ट करता येतो. उर्वरित कचरा सार्वजनिक यंत्रणेने उचलला पाहिजे. घरातील कचऱ्याचे वर्गीकरण करण्यासाठी वेगवेगळ्या रंगाचे डबे/बादल्या वापराव्यात.

ऋणनिर्देश मार्गदर्शन –

2016-2017 या शैक्षणिक वर्षापासून “विद्यार्थ्यांसाठी पर्यावरण” ही थीम राबविल्याबद्दल मी महाराष्ट्र उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळाचे “कचऱ्याचे वर्गीकरण आणि व्यवस्थापन” या विषयाची अंमलबजावणी केल्याबद्दल आभार मानू इच्छितो. या पुस्तकाला विद्यार्थी आणि प्राध्यापकांचा चांगला प्रतिसाद मिळाला. पर्यावरण विषयाची ओळख करून दिल्याबद्दल मी शाळेतील विद्यार्थ्यांचे आभार मानू इच्छितो.

भारतातील ऐतिहासिक ठिकाणे

हवा महल – जयपूर (राजस्थान) 

भारत प्राचीन संस्कृतींचे जतन करणारा पैकी एक देश आहे . क्षेत्रफळाच्या बाबतीत हा जगातील 7वा आणि लोकसंख्येच्या बाबतीत दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा देश आहे. भाषा, ज्ञान, अध्यात्म, कला, धर्म या सर्व बाबतीत या देशाने जगाला मोठा वारसा दिला आहे. हा उष्णकटिबंधीय देश विविध प्रकारचे हवामान अनुभवतो. विविधतेत एकता हे आपल्या देशाचे वैशिष्ट्य आहे. देशातील ऐतिहासिक ठिकाणे आहेत. भारत जगभरातील पर्यटकांना आकर्षित करतो. इथली संस्कृती जगभर प्रसिद्ध आहे. शांतता शोधण्यासाठी पर्यटकही येथे येतात. खूप सुंदर ठिकाणे पाहण्यासारखी आहेत. भारत हे विदेशी पर्यटकांचे आवडते ठिकाण म्हणून झपाट्याने उदयास येत आहे ही अभिमानाची बाब आहे. दरवर्षी जगभरातून पर्यटक येथे येतात आणि निसर्गाच्या सौंदर्याचा आणि विविधतेचा आनंद घेतात. कधी तो सण असतो, तर कधी उत्सव असतो. भारतातील लोकांची मैत्रीपूर्ण वृत्तीही पर्यटकांना आकर्षित करते. काही निवडक ऐतिहासिक ठिकाणांची माहिती घेणार आहोत. कुटुंब किंवा जोडीदारासह येथे भेट देणे देखील शक्य आहे. भारतातील काही सर्वात सुंदर ऐतिहासिक ठिकाणांवर एक नजर टाकूया.

1)     हवा महल – जयपु (राजस्थान)

       दिल्ली पासून ३०० की.मी.अंतरावर हवा महल हे भारतातील राजस्थान ची राजधानी जयपूर या ठिकाणी आहे.या सिटीला पिंक सिटी असे हि म्हणतात.कारण या ठिकाणी बांधण्यात आलेल्या वास्तू ह्या गुलाबी रंगाच्या वाळू पासून बनलेल्या आहेत.हवा महल हा एक प्रकारचा भलामोठा राजवाडा सिटी पॅलेस, जयपूरच्या काठावर १७९९ मध्ये महाराजा सवाई प्रतापसिंग यांनी  खेत्री महलच्या आकर्षणामुळे व राजघराण्यातील महिलांच्या सुरक्षित व त्यांच्यावर देखरेख ठेवण्या करीता व महिलांना बाहेर न जाता याच महालामधून रस्त्यावरील सन, उत्सवाचा आनंद पहाता यावा, दिवसांचे लोकांचे येणे जाणे दिसावे या करीता बाधण्यात आला.राजस्थान मध्ये महिला ह्या पडद्यात राहत असल्यामुळे त्याच पमाणे या प्रदेशात उष्णतेचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे त्यांनी घराण्यातील महिलाना अशा वातावरणात थंड हवा मिळावी हा त्यामागील उद्देश असावा.

सदर महल हा लाल व गुलाबी वाळूच्या खडकापासून बांधण्यात आलेला आहे.याचे बांधकाम लालचंद उस्ताद यांनी कृष्ण्पदाच्या मुहूर्तावर पूर्ण केलेला आहे.

महाराजा सवाई प्रतापसिंग हे श्रीकृष्णाचे अतिशय भक्त होते,हिंदू देव देवतांच्या आठवणी रुपी त्यांनी हा हवा महल बाधण्यात आल्याचे दिसते.

या राजवाड्याचे वैशिष्ट्ये – हा महाल बांधताना याचा आकार हा आपल्याला श्रीकृष्णाच्या मुकुटा प्रमाणे दिसतो, राजमहल हा पाच माजली आहे, रत्नांपासून सदर महालाची सजावट केलेली आहे म्हणून याला रत्न महाल म्हणतात यावर पाच माजले आहेत. त्यातील पहिला मजला शरद मंदिर , दुसरा मजला रत्न मंदिर, तिसरा मजला विचित्र मंदिर चवथा मजला प्रकाश मंदिर व पाचवा मजला हवा मंदिर या नावाने ओळखला जातो.या महालाला दोन प्रवेश द्वार आहेत.त्यांची नावे पहिला दरवाजा आनंदपोल व दुसरा दरवाजा चांदपोल असे आहेत. वास्तूचे बांधकाम व त्यात वापरलेली शैली हि मुगल व राजपूत स्थापत्यविशारद यांच्या बनावटीची आहे. या महालाची उंची १५ मीटर मधमाश्यांच्या पोळा प्रमाणे जटील व गुंता गुंतीचे आहे.त्यात ९५३ खिडक्या आहेत त्या सुद्धा बाहेरून थंडगार व भरपूर प्रमाणात हवा येईल अशा बनविण्यात आलेल्या आहेत. बाहेरून हा ऐतिहासिक महाल असा वाटतो की हे राजवाड्याचे प्रवेश मार्ग म्हणजे पुढील भाग आहे कारण राजवाडा बांधणाऱ्यांची कला आहे.

महाराष्ट्रातील दुष्काळाची समस्या कशी सोडवायची

महाराष्ट्रातील दुष्काळाची समस्या कशी सोडवायची

                दुष्काळामुळे गारपीट झाली आणि वेळोवेळी तापमान वाढले. या दुष्काळाची दोन मुख्य कारणे आहेत. एक नैसर्गिक आणि दुसरे मानवनिर्मित. निसर्ग आणि माणूस प्रत्यक्षात एकमेकांना पूरक असले पाहिजेत; पण दुर्दैवाने, आज माणूस एक ना एक प्रकारे निसर्गाच्या आत्म्याविरुद्ध उठला आहे, मग तो झाडांची अफाट कत्तल असो, समुद्राच्या पाण्यावर केलेले बांधकाम असो, किंवा या सर्वांच्या मुळावर अनीती असो. हा दुष्काळ माणसाला खाऊन टाकत आहे, चिंताजनक आहे. याचा मनुष्याने विचार करणे आवश्यक आहे

दुष्काळाने असंख्य आपत्ती समोर आणल्या आहेत; पण याचा सर्वात जास्त फटका शेतकऱ्यांना बसला आहे, हे नक्की! पिकांचे नुकसान, बीटाची आर्थिक स्थिती, चरणचै, पाणीटंचाई, या दुष्काळाला सामोरे जाताना हा शेतकरी राजा कोल्लममधून गेला आहे. शेतकऱ्यांना काळजी वाटते की जर पावसाने त्यांचा विश्वासघात केला, तर प्रत्येक क्षण, प्रत्येक वर्ष त्यांच्यासाठी दुष्काळासारखे झाले आहे. दुष्काळाने त्याचे आयुष्य उद्ध्वस्त केले, त्याला फाशी देऊन आत्महत्या करण्याशिवाय पर्याय नव्हता! राज्यातील किती शेतकऱ्यांनी आपला जीव गमावला. शेती हा भारतीय अर्थव्यवस्थेचा कणा मानला जातो; पण आज हाच कणा तुटू लागला तर अर्थव्यवस्था कशी टिकेल याचा राज्यकर्त्यांनी कधी गांभीर्याने विचार केला आहे का?

उद्दिष्टे -

दुष्काळाची समस्या कायमस्वरूपी सोडवावी लागेल जेणेकरून लोक दुष्काळामुळे प्रभावित होणार नाहीत, प्राणी आणि पक्षी प्रभावित होणार नाहीत आणि अन्नधान्याची कमतरता भासू नये. पाण्याचा विषय विज्ञान, तंत्रज्ञान, नियोजन आणि कृतीशी संबंधित आहे. दुष्काळासारख्या भयंकर समस्येवर मात करण्यासाठी या सर्व स्तरावरील प्रयत्न काही मार्गाने जाऊ शकतात! यासाठी सरकारने विविध पर्यायांचा काळजीपूर्वक विचार करण्याची गरज आहे. आज, जलसंवर्धन, जलसंधारण, जल पुनर्भरण, रेन वॉटर हार्वेस्टिंग असे नवे प्रकल्प राबवले जात आहेत; पण प्रत्येकाने या जोडीची ग्राउंड लेव्हल वाढवण्याचाही प्रयत्न केला पाहिजे. आज जंगलतोड केल्याने भूजल पातळी कमी होत आहे. केवळ आर्बिकल्चरच पृथ्वीला आणि पर्यायाने मानवाला पाणी पुरवू शकते. यासाठी प्रत्येकाने जंगलतोड थांबवावी आणि जास्तीत जास्त झाडे लावण्याचा प्रयत्न करावा. विकसित आणि अविकसित गावांमध्ये पाणी नियंत्रणासाठी उपाययोजना केल्या पाहिजेत. लहान बंधारे बांधणे, नद्या आणि नाल्यांतील गाळ काढण्याकडे लक्ष दिले पाहिजे!

विषय निवड -

हा विषय पाठ्यपुस्तकातील अभ्यास कार्यावर आधारित आहे आणि शालेय शिक्षण विभागांतर्गत, महाविद्यालयीन विद्यार्थ्यांनी गावातील भूतकाळ आणि वर्तमान पिढीतील अंतर आणि मागील पिढी त्यांच्या पर्यावरणीय सेवांवर कसे अवलंबून आहे याची माहिती मिळवावी. पिण्याच्या पाण्याच्या बाबतीत दुष्काळ म्हणजे पाण्याची गरज आणि उपलब्धता यातील असमानता. दुष्काळाची कारणे 2 भागांमध्ये विभागली गेली आहेत - नैसर्गिक दुष्काळ आणि मानवनिर्मित दुष्काळ. पावसाची सावली, कमी पर्जन्यमान आणि ग्लोबल वॉर्मिंगचा परिणाम दुष्काळाची मुख्य कारणे आहेत. पर्जन्य सावलीच्या प्रभावामुळे कोकणात जास्त पाऊस पडतो आणि त्याच वेळी पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात दुष्काळ पडतो. निसर्गाने हा असमतोल निर्माण केला आहे. पण ते समान बनवणे हे मानवाच्या हातात नक्कीच आहे. म्हणून मी माझ्या प्रोजेक्टसाठी हा विषय निवडला आहे.

महत्त्व / उद्देश -

पर्यावरणाच्या नुकसानीव्यतिरिक्त सिंचन प्रकल्पांमधील अकार्यक्षमता आणि भ्रष्टाचार लक्षात घेता त्यावर कितीही पैसा खर्च केला तरी फारसे काही साध्य होणार नाही. महाराष्ट्रातील जनतेला पाण्याच्या टंचाईपासून वाचवण्यासाठी सरकारने सिंचन घोटाळे, टँकर लॉबी आणि पाणी प्रकल्पांमध्ये भ्रष्टाचार करणाऱ्यांवर त्वरित कारवाई करण्याची गरज आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळातही दुष्काळ पडला होता; तथापि, त्यांनी लोकांसाठी काही तात्पुरत्या सुविधा आणि काही कायमस्वरूपी उपाययोजनाही दिल्या. राजर्षी शाहू महाराजांनी 28 वर्षे राज्य केले. 5 वर्षे भीषण दुष्काळ होता. त्या वेळी इंग्रजी राजेशाही होती. असे असूनही, त्यांनी दीर्घकालीन उपाययोजना अंमलात आणल्या. त्यांनी केलेल्या सुधारणा इंग्रजीलाही आवडल्या. छत्रपती शाहू महाराजांचे जल धोरण, त्यांची कृती आणि आदर्श आज आणि पलीकडे समजून घेतले पाहिजेत.

विषय माहिती -

दुष्काळाची समस्या कशी सोडवायची

पिण्याच्या पाण्याची योजना बनवताना, शहरातील आग विझवण्यासाठी प्रत्येक पाण्याच्या टाकीमध्ये परिसरातील लोकसंख्येच्या प्रमाणात काही पाणी राखून ठेवले जाते. केंद्र सरकारच्या CPHEEO मॅन्युअलमध्ये अशी तरतूद आहे आणि अशा प्रकारे जर अग्निशामक कामासाठी पाणी पुरवले नाही तर योजना मंजूर होत नाही. त्याच धर्तीवर, राज्य सरकारने दुष्काळग्रस्त शहराच्या वरच्या भागातील धरणांमध्ये पिण्याच्या पाण्यासाठी प्रतिदिन किमान 20 ते 40 लिटर प्रति व्यक्ती काढत वरच्या धरणांमध्ये पाणी आरक्षित करण्यासाठी नवीन नियम बनवावेत. असा साठा धरणांच्या मृत साठ्याच्या पातळीवर आणि जिवंत साठ्याच्या पातळीच्या खाली केला पाहिजे.

नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर

धरणातील पाण्याची पातळी समजून घेण्यासाठी जीआयएस (भौगोलिक माहिती प्रणाली) आणि पर्यवेक्षी नियंत्रण आणि डेटा अधिग्रहण (एससीएडीए) यासारख्या नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर केला पाहिजे. अशा तंत्रज्ञानामुळे धरणांच्या पाण्याची पातळी मंत्रालयातील अधिकारी, संबंधित जिल्हाधिकारी आणि पाणी पुरवठ्याचे नियोजन करणारे अधिकारी सहज पाहू शकतात. धरणांमधील पाण्याची पातळी जिल्हाधिकारी कार्यालयासमोर एका डिजिटल फलकावर दाखवावी, जेणेकरून ते जागरूक नागरिकांना दिसेल आणि यामुळे धरणातून बेकायदेशीरपणे पाणी काढणे टाळता येईल.

शहरी पाणीपुरवठ्यात सुधारणा

महाराष्ट्रात शहरीकरणाचा वेग जास्त आहे. ग्रामीण भागातून स्थलांतर केल्यास शहराची लोकसंख्या झपाट्याने वाढेल आणि त्यांची पाण्याची गरजही वाढेल. परंतु शहराच्या पाणीपुरवठा व्यवस्थेत सध्या अनेक त्रुटी आहेत.

पाणीपुरवठ्यात त्रुटी

अनेक शहर पाणी पुरवठा वितरण व्यवस्था 25 वर्षांपेक्षा जुन्या आहेत. परिणामी, वितरण व्यवस्थेतील पाण्याच्या पाईपमधून मोठ्या प्रमाणात पाणी गळते. शहराबाहेरील पेरी-अर्बन क्षेत्र कालांतराने शहराचा भाग बनतो. इथेच एस्बेस्टोस सिमेंट आणि पीव्हीसी पाईप घातले आहेत. जर हे ढीग कमी खोलीवर घातले गेले, तर त्यांच्यामधून जाणारी अवजड वाहने एकतर पाईप्स फाटतील किंवा त्यांचे सांधे ओव्हरलॅप होतील. वैकल्पिकरित्या, पाणी गळती. महाराष्ट्रातील जवळजवळ सर्व शहरांमध्ये पाण्याची गळती खूप जास्त आहे. बहुतेक शहरांमध्ये 50 टक्के किंवा अधिक गळती आहे. औरंगाबादसारख्या पावसाच्या छायेत असलेल्या शहरात 58 टक्के गळती निश्चितपणे परवडणारी नाही. कोणत्याही प्रकारे, जायकवाडी धरणातून 180 मीटर उंचीवर पाणी उपसले जाते. जास्त उंचीच्या पंपिंगमुळे शहराला रु. अशा परिस्थितीत, 58% पिण्याच्या पाण्याचा अपव्यय ही एक अतिशय गंभीर बाब आहे. गळती कमी केली पाहिजे. सर्व गळती काढणे अत्यंत कठीण काम आहे. परंतु सिंगापूरसारख्या शहरात प्रशासन आणि अभियंत्यांनी पाण्याची गळती केवळ 4.5 टक्क्यांवर आणली आहे. केंद्र सरकारच्या नियमावलीनुसार निकष 15 टक्के आहे. याचा अर्थ प्रत्येक शहराला गळती सुमारे 50 टक्क्यांवरून 15 टक्के करणे आवश्यक आहे.

अस्ताव्यस्त पिण्याच्या पाण्याची वितरण व्यवस्था

जवळजवळ सर्व शहरांमध्ये वितरण व्यवस्थेतील पाईप अंधाधुंदपणे घातले जातात. सोबतचे चित्र क्र. 2 एकाच ठिकाणी

महाराष्ट्रात भीषण दुष्काळाचे भीषण चित्र आहे! पाणीटंचाईमुळे गावांना टँकरने पाणीपुरवठा केला जातो. पाण्याच्या वादाच्या एका टप्प्यावर फक्त तलवारी काढण्यात आल्या. काही ठिकाणी पोलिसांना पुराच्या वेळी संरक्षण द्यावे लागते.

जशी पाण्याची किंमत वाढली, तशीच त्याची चोरीही वाढली. यामुळे नागरिकांना पाण्याच्या टाक्यांनाही कुलूप लावण्याची वेळ आली आहे.

निष्कर्ष -

पाण्याचे अर्थशास्त्र समजून घेणे आवश्यक आहे-

जर आपल्याला सामाजिक प्रगतीचा पुढचा टप्पा गाठायचा असेल तर आपल्याला पाण्याचे अर्थशास्त्रही समजून घेणे आवश्यक आहे. पाणलोट ताळेबंदावर चर्चा करताना प्रत्येक गावाकडे वेगवेगळी आव्हाने आहेत हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. नवीन सामाजिक परिस्थितीनुसार गरजा बदलत आहेत. हे लक्षात घेऊन पाण्याचे नियोजन करण्याची मानसिकता विकसित करणे आवश्यक आहे. अशावेळी आपण कमी पडत आहोत. म्हणून आम्ही एक नवीन युक्तिवाद सुरू केला आहे. आता आपल्याला प्रत्येक क्यूबिक मीटर पाण्याची उत्पादकता कशी वाढवायची याचा विचार करावा लागेल. प्रत्येक क्यूबिक मीटर पाण्याचे रूपांतर कोणत्या माध्यमातून होते हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. तरच आपण शहरीकरण, औद्योगिकीकरण, ग्रामीण आणि शहरी शेती यांच्यात समतोल साधू शकतो. हा समतोल निर्माण करण्यासाठी जागरूकतेच्या अभावामुळे आपल्याला अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागते. प्रत्येक घनमीटर पाण्याच्या उत्पादन मूल्यानुसार शेती, उद्योग, पिण्यासाठी किती पाण्याचे नियोजन करावे लागते. हे नियोजन सर्व उपखोऱ्यांसाठी सारखे नसेल. जर पाण्याचा पुनर्वापर करण्यासाठी तुम्हाला वीस रुपये खर्च आला आणि त्या पाण्याची किंमत पन्नास रुपयांपर्यंत होणार असेल, तर त्यानुसार नियोजन केले पाहिजे. यामध्ये ऊर्जेचा विचार करावा लागतो. पाण्याचे नियोजन करताना प्रत्येक पाणलोट क्षेत्राचे वेगळे गणित लावावे लागते. शेती आणि उद्योगाच्या पाण्याच्या गरजा कशा भागवायच्या याचा विचार करण्यासाठी एका व्यासपीठाची गरज आहे. सरासरी पाणी, त्याचे नियोजन, अस्थिरता तूट या दोन्ही गोष्टींचा विचार करावा लागेल. ही तूट कशी येते हे आम्ही अजूनही लोकांना समजावून सांगू शकत नाही. आपल्याला या परिस्थितीचा वैद्यकीय पद्धतीने विचार करावा लागेल जसे की भूजलाची कमतरता, पावसाची कमतरता, प्रवाहाची कमतरता. आपले 60 ते 80 टक्के पाणी बाष्पीभवनाने वाया जाते. तथापि, आपल्याकडे अद्याप त्याबद्दल पुरेशी जागरूकता नाही. पाणी आणि माणूस यांच्यातील संबंध काळानुसार बदलत आहेत. हे लक्षात घेऊन, आमचे आव्हान एक एकत्रित आणि मितव्ययी जल समाज निर्माण करणे आणि त्यांच्याशी सहकार्य कसे करावे हे असेल. आपले भविष्य त्यावर अवलंबून आहे. दुष्काळ आमच्यासाठी नवीन नाही, पण आपण त्याला सामोरे जाण्यासाठी आतापर्यंत काय योजना आखल्या आहेत आणि त्यासाठी किती सामाजिक मानसिकता निर्माण केली आहे, हे तपासण्याची गरज आहे. या संदर्भात लोकमान्य टिळकांनी मे १ 00 ०० मध्ये केसरीतील एका लेखात म्हटले होते, "आपल्याकडे नेहमीच दुष्काळी परिस्थिती असते. पण दुष्काळावर मात करण्यासाठी आपण काय योजना आखतो यावर आपले भविष्य अवलंबून आहे. '

कित्येक किलोमीटरपर्यंत पाईप्स पाण्याने भरण्याची गरज असल्याने काही महिलांचे गर्भ निसटले आहेत, तर अनेकांना पुरामुळे होणाऱ्या शारीरिक समस्यांसाठी दररोज वेदनाशामक औषधे घ्यावी लागतात. त्याच्या दुष्परिणामांमुळे एका वेगळ्या प्रकारच्या वेदना होतात.

हात धुण्यासाठी पाणी नाही, म्हणून काही आधुनिक डॉक्टरांनी शस्त्रक्रिया न करण्याचा निर्णय घेतला आहे. त्याच वेळी, भांडणे आणि एकमेकांना ढकलणे आहेत. दंगल पोशाखातील पोलिसांनी शुक्रवारी एका रॅलीवर हल्ला केला, शेकडो आंदोलकांना ट्रकने हटवले. दंगल पोशाखात असलेल्या पोलिसांनी शुक्रवारी रॅलीवर हल्ला केला आणि शेकडो आंदोलकांना ट्रकने हटवले. मानवी वस्तीकडे वळू लागले आहेत. त्यामुळे नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण आहे. टँकरमधून येणारे पाणी कधीकधी खूप गढूळ असते. लांबून पाणी आणावे लागते. त्यामुळे ठिकठिकाणी रांगांच्या लांब रांगा दिसत आहेत. काही लोक रात्री रांगेत उभे राहतात, रात्रभर जागे राहतात, नंतर सकाळी थोडे पाणी घेतात. लोकांनी पैशांसाठी 1 लिटर पाणी विकत घेण्याची वेळ आली आहे.

काही लोक भांडी धुण्यासाठी गटारीचे पाणी वापरतात. लातूरला रेल्वेने मोठ्या खर्चाने पाणी पाठवले जात आहे. यात जनतेचा वेळ आणि पैसा खर्च होत आहे.

लोक, दुष्काळाची वाढती तीव्रता पाहून भविष्यात आणखी भयंकर गोष्टी घडू शकतात. यापासून स्वतःचे रक्षण करण्यासाठी, योग्य वेळी धर्माचे आचरण सुरू करा.

उपाय -

दुष्काळ, टंचाई, दुष्काळ या विषयावर चर्चा आणि वादविवाद हे आता रोजचेच झाले आहे, पण हे कथेचा शेवट नाही. समस्येच्या मुळाशी जाण्याच्या उद्देशाने लोकसत्ताने पुण्यातील चार दिग्गजांना त्यांच्या 'लाऊडस्पीकर' व्यासपीठावर एकत्र आणले. आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे जल तज्ञ डॉ.माधवराव चितळे, माजी सचिव, जलसंपदा विभागाचे मा. मोरे, महाराष्ट्र जीवन प्राधिकरणाचे माजी सदस्य सचिव. संजय दहाहससर आणि आदर्श गाव योजनेचे अध्यक्ष पोपटराव पवार त्यात सहभागी झाले; विषय होता, 'दुष्काळ - नैसर्गिक की मानवनिर्मित?' म्हणूनच हे चर्चासत्र दुष्काळाविषयी साक्षर झाले आहे, विभाजनशील वास्तवाचे प्रबोधन करत आहे आणि निराकरणाकडे नेणारे आहे! लोकसत्ताने आमंत्रित केलेल्या निवडक श्रोत्यांनीच त्याची साक्ष दिली.

दुष्काळावर विकेंद्रीकरण उपाय?

दुष्काळी भागात लोकसंख्येची एकाग्रता किती असावी? विकेंद्रीकरण दुष्काळावर उपाय असू शकते का? यावर चर्चा होणे आवश्यक आहे. इकोसिस्टम पाण्याभोवती आधारित आहे. केवळ मानवी क्रियाकलाप पाण्यावर अवलंबून नाहीत, तर सर्व वनस्पती आणि प्राणी पाण्यावर अवलंबून आहेत. जैवविविधता ही सर्व पाण्याबद्दल आहे. त्यामुळे पाणी वापरताना आपल्याला मानवी जीवन आणि पर्यावरणाचा समतोल साधण्याच्या दृष्टीने विचार करावा लागेल. हा एक गुंतागुंतीचा विषय असला तरी आपल्याला त्याच्या खोलात जावे लागेल. परिसंस्थेचे मोजमाप, त्याच्या पाणी पुरवठ्याचे निकष ठरवावे लागतील. दुष्काळी भागात, जीवाला पाण्याच्या चढउतारांचा सामना करावा लागतो. जीवन देखील asons तूंवर अवलंबून असते. म्हणूनच, अतिवृष्टी असलेल्या भागात, दुष्काळी भागात, बारमाही नदीच्या भागात पर्यावरणाचे निकष वेगळे आहेत. हे लक्षात घेतले पाहिजे. युरोपमध्ये पर्यावरणशास्त्रावर लिखाण सुरू झाल्यापासून, दुष्काळाच्या क्षेत्रातील त्यांची संकल्पना आणि पर्यावरणाची आपली संकल्पना यातील फरक लक्षात घेऊन हा अभ्यास करावा लागतो. मानवी जीवन आणि निसर्ग यांच्यातील संबंध बदलले आहेत. चला हवामान बदलाचा हा भाग बाजूला ठेवूया. पण लोकसंख्येत झपाट्याने वाढ होणे हे त्यामागील एक कारण आहे. आम्ही (पुण्यात) भीमा खोऱ्यात आहोत, म्हणून एक उदाहरण घेऊ. या खोऱ्यात पाणी टंचाईचे एक कारण म्हणजे मोठ्या लोकसंख्येची घनता. उपलब्ध पाणी आणि लोकसंख्येची घनता यांचा मेळ साधणे कठीण होत आहे. त्याचबरोबर राहणीमानातील बदलांमुळे पाण्याची मागणीही वाढली आहे. पूर्वी पाणी काटकसरीने वापरण्याची सवय आता राहिली नाही. आता तुम्हाला नळावर हात धुण्याची सवय आहे. याचा अर्थ असा नाही की आपण आपले जीवनमान उंचावले पाहिजे. परंतु ही नवीन व्यावहारिक रचना पाणी टंचाईशी जुळवून घ्यायची आहे. पाण्याच्या पुनर्वापरावर भर दिला पाहिजे.

शहरांमधील स्थानिक जलस्रोतांकडे दुर्लक्ष करणे

तुमच्याकडे जे काही स्थानिक पाणी आहे आणि जे पाणी तुम्हाला बाहेरून आणायचे आहे. जर आपण पुण्याचे उदाहरण घेतले तर आपल्याला कालव्यातून पाणी मिळते, पण आपल्याकडे गावातच पाणी उपलब्ध आहे. आपल्याकडे पावसाचे पाणी आहे, पूर्वी कालवे नव्हते, त्या वेळी पुणे शहर विहिरींवर राहत होते. आता आपण नागरी जीवनात भूजलाचा वापर रद्द केला आहे, हे योग्य नाही. भूजलाचे आर्थिक अंकगणित पुण्यात जमा होऊ शकते कारण पुण्यात 30 फुटांपर्यंत पाणी लावले जाऊ शकते. औरंगाबादच्या तुलनेत औरंगाबादला दोनशे मीटर उंचीवर जायकवाडी प्रकल्पातून पाणी आणावे लागते. त्यामुळे औरंगाबादचे अर्थशास्त्र जमिनीत शिरणाऱ्या पाण्यावर अवलंबून आहे. म्हणून, केवळ पाण्याचा विचार न करता, आपल्याला भूजल, पावसाचे पाणी, नळाची गळती थांबवून वाचवता येणारे पाणी अशा विविध स्त्रोतांमधून उपलब्ध असलेल्या पाण्याचा विचार करावा लागेल. जर आपण ही गणना एकत्र करू शकलो, तर आज आपल्याला पाण्याचा भार वाटेल अशा परिस्थितीत आपण नसतो. लोकांना ही गणना करण्याची सवय लावण्याचे अनेक मार्ग आहेत. प्रबोधन हा त्याचाच एक भाग आहे. त्याचप्रमाणे पाण्याची किंमत हा दुसरा भाग आहे. अमेरिकेसारख्या विकसित देशातही दोन तृतीयांश क्षेत्र दुष्काळाला बळी पडते. तथापि, ते ज्या पद्धतीने राज्य करतात, ते आपण लक्षात ठेवले पाहिजे. युनायटेड स्टेट्समधील दुष्काळी भागात लॉनला पाणी देण्याची अंतिम मुदत सकाळी सहा वाजता आहे. जेणेकरून पाण्याचे बाष्पीभवन कमी होईल. पाण्याच्या बाबतीत स्पेन महाराष्ट्रासारखाच आहे. आपण स्पेनचा अभ्यास केला पाहिजे. माद्रिदमधील पाण्याचे दर वर्षभर सारखे नाहीत. तेथे, हंगामात जेव्हा पाणी कमी असते तेव्हा पाण्याचे दर जास्त असतात.

समस्या -

आपण आता दुष्काळ आणि दुष्काळ यात फरक करायला शिकलो आहोत. दुष्काळ म्हणजे कमी पाऊस पडणे स्वाभाविक आहे, जे अद्याप मानवी नियंत्रणाखाली नाही. परंतु दुष्काळ टाळण्यासाठी काय करावे लागेल याचा मागोवा ठेवण्याचा आम्ही प्रयत्न करीत आहोत. चाऱ्याचा दुष्काळ आहे. जमिनीची उत्पादकता राखण्याचे महत्त्वाचे काम अजून झालेले नाही. उत्पादकता कशी टिकवायची हा वेगळा मुद्दा आहे. तथापि, आपण हा मुद्दा गांभीर्याने घेण्याची गरज आहे. अकाली प्रदेशाची उत्पादकता आहे हे लक्षात घेऊन पावले उचलणे आवश्यक आहे. तुमचा दुग्ध व्यवसाय वाढत आहे. त्याला चारा आधार हवा आहे. त्यामुळे कोरडवाहू जमिनींच्या उत्पादकतेबरोबरच कुरण आणि जमिनींची उत्पादकता वाढवण्यासाठी लक्ष देणे आवश्यक आहे. यासाठी, पाणलोट विकासाची आपली संकल्पना मातीची सुपीकता वाढवण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपायांवर आधारित आहे. परंतु आम्ही ही संकल्पना सर्वांगीण दृष्टिकोनातून, व्यावहारिक मार्गाने लोकांपर्यंत पोहोचवू शकलो नाही. त्यासाठी खूप काम करावे लागते.

कारखान्यातील दुषित द्रव पदार्थांचा सजीवांवर होणारा दुष्परिणाम

कारखान्यातील दुषित द्रव पदार्थांचा सजीवांवर होणारा दुष्परिणाम

प्रस्तावना -

अनेक कारखाने कच्च्या मालापासून प्रक्रिया करून नवीन माल तयार करतात. अशा उत्पादन आणि प्रक्रिया उद्योगांमधून मालाच्या उत्पादनादरम्यान काही घातक रासायनिक कचरा आणि प्रदूषक सोडले जातात. हे कचरा आणि प्रदूषक पाणी आणि जमीन प्रदूषित करतात. अशा प्रदूषणाला औद्योगिक वस्तुमान प्रदूषण म्हणतात.

कारखान्यांमध्ये वहितमल नद्या, नाले, तलाव, खाड्या, समुद्र इ. जलाशयांमध्ये विसर्जन केल्याने त्यातील पाणी दूषित होते. प्रदूषित पाणी मानवी आरोग्यासाठी तसेच पर्यावरणासाठी हानिकारक आहे. गंगा नदीच्या काठावर बांधलेले कारखाने आणि त्यातून निर्माण झालेल्या नागरी केंद्रांमुळे गंगा नदीचे पाणी अतिशय प्रदूषित झाले आहे. जगातील तेल शुद्धीकरण कारखाने प्रामुख्याने किनारपट्टीवर आहेत. तेल गळती समुद्राचे पाणी प्रदूषित करते. उद्योगांमधील द्रव प्रदूषक उघडकीस येतात किंवा जमिनीत गाडले जातात. असे प्रदूषक जमिनीत शिरतात आणि भूजल प्रदूषण करतात.

कारखान्यांमधून बाहेर पडणारा काही कचरा विघटित होतो. यामुळे परिसरात दुर्गंधी पसरते. त्यामुळे आजारही होतात. औद्योगिक प्रदूषण आणि घातक घनकचऱ्यामुळे जमिनीचे प्रदूषण होते. कारखाना यंत्रणेच्या मोठ्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते. परिणामी: तेथील कामगारांना बहिरेपणा. निद्रानाश आणि चिडचिड यासारखे विकार सामान्य आहेत. विद्यमान नागरी केंद्रांच्या जागी औद्योगिक विकासामुळे गंभीर पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत.

औद्योगिक प्रदूषणामुळे होणाऱ्या पर्यावरण आणि प्रदूषणाच्या समस्यांवर आज जागतिक स्तरावर गंभीरपणे विचार केला जात आहे. उद्योगाचे स्थान निश्चित करताना स्थानिककरणाच्या पारंपारिक घटकांसह पर्यावरणीय घटकांचा विचार केला जात आहे. कारखान्यांमुळे होणारे प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी व्यवस्थापनाने त्यांच्या कारखान्यातील कचरा, घातक कचरा आणि प्रदूषकांची योग्य विल्हेवाट लावावी. इंधन बचत करणारी वाहने आणि यंत्रे तयार केली पाहिजेत. प्रदूषण नियंत्रण, नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन, पर्यावरण व्यवस्थापन योजना इत्यादी घटकांचा विचार केला पाहिजे.

औद्योगिक प्रदूषण रोखण्यासाठी भारताने राष्ट्रीय तसेच राज्य स्तरावर काही कायदे आणि नियम तयार केले आहेत. उदा., जल आणि वायू प्रदूषण नियंत्रण कायदा, पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धन कायदा. भारत सरकारचे केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ प्रदूषणाच्या कामावर देखरेख करते. या संदर्भात कायद्यांचे उल्लंघन करणाऱ्या कारखान्याचे व्यवस्थापन जबाबदार आणि दंडनीय आहे.

जिथे पाण्याची मुबलकता आहे, म्हणजेच नदीच्या काठावर किंवा किनारपट्टी आणि किनारपट्टीवर अनेक औद्योगिक प्रकल्पांची उपस्थिती, मानवी वस्तीच्या निर्मितीमुळे मोठ्या बाजारपेठेतील शहरे निर्माण झाली आहेत. लाखो लोक शहरांमध्ये राहतात. औद्योगिक प्रकल्पांच्या विविध प्रक्रियेतून बाहेर पडणारे सांडपाणी, सांडपाणी, कचरा, सांडपाणी आणि कचरा उत्पादनांचे कण, कचरा उत्पादने आणि किरणोत्सर्गी पदार्थ विहिरी, नद्या, नाले, तलाव किंवा महासागरांमध्ये सोडले जातात. यामुळे सर्व जलाशयांचे पाणी दूषित होते. अनेक शेतकरी त्यांच्या पिकांवर रासायनिक कीटकनाशके आणि तणनाशके फवारतात. त्यामुळे मातीचे आवरण रसायनांनी दूषित झाले आहे. जेव्हा पाऊस पडतो तेव्हा हे सर्व विष अखेरीस जलाशयात जातात आणि त्यात मिसळतात. वातावरणातील प्रदूषक जसे की एस्बेस्टोस, बेरिलियम आणि शिसे यांचे बारीक कण, वाळूचे कण, धूळ, धूर, कार्बन मोनोऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साईड, सल्फर डायऑक्साइड इत्यादी देखील पावसासह जमिनीवर पोहोचतात आणि अखेरीस अनेक जलमार्गांद्वारे महासागरांपर्यंत पोहोचतात. ते जलीय भागात वाढणाऱ्या वनस्पतींचे कण आणि पेशींमध्ये असतात. अशा प्रकारे भूजलासह संपूर्ण जलचर प्रदूषित होतो. माशांच्या अनंत प्रजाती महासागरांच्या किनाऱ्याजवळ बहरतात. त्याच भागात, वनस्पती (पाण्यावर तरंगणारे सूक्ष्म वनस्पती) सारखे सूक्ष्मजीव, श्वसनासाठी मानव आणि मानवांना ऑक्सिजन पुरवतात. जर या सागरी क्षेत्रात विषारी प्रदूषक मिसळले गेले तर मोठ्या प्रमाणात मासे आणि वनस्पती नष्ट होतील. मानवी अन्न प्रदूषित आणि विषारी बनते आणि ऑक्सिजन उत्पादनात घट होते. शहरवासीयांनी सोडलेला कचरा आणि सांडपाण्याची योग्य विल्हेवाट लावली नाही तर सार्वजनिक आरोग्य धोक्यात येते.

उद्दिष्टे -

आपण सर्वांनी नुकतेच दिवाळीच्या दिवशी वायू प्रदूषण अनुभवले. विषारी पदार्थ आणि वायू हवेत सोडल्याने दिवसेंदिवस वातावरण प्रदूषित होत आहे. त्याचा मानवी आरोग्यावर आणि श्वसनाच्या आजारांवर परिणाम होत आहे. एअर कंडिशनर, रेफ्रिजरेटर, वाहने, मशीन आणि कारखान्यांमधील धूर सर्व प्रदूषणासाठी जबाबदार आहे. यासह आपण आता ग्लोबल वॉर्मिंगचे दुष्परिणाम अनुभवत आहोत.

1953 मध्ये, न्यू ब्रंसविक, कॅनडा मध्ये, वन्यजीव आणि पिकांचे कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी डीडीटीची विस्तृत क्षेत्रावर फवारणी करण्यात आली. या घटनेनंतर फक्त दोन दिवसांनी, नद्यांमधील सॅल्मन आणि इतर मासे मरू लागले आणि मोठ्या संख्येने जंगली पक्षी मरण पावले. अन्नसाखळीला विष देणे हा जलप्रदूषणाचा सर्वात विनाशकारी परिणाम आहे.

औद्योगिकीकरणामुळे प्रशांत महासागराच्या पृष्ठभागाजवळील पाण्यात वाढ होत आहे. 1920-69 या कालावधीत प्रति किलो. समुद्राच्या पाण्यात शिसेचे वजन 0 २ 02 मायक्रोग्रामवरून 0 ७ 07 मायक्रोग्राम पर्यंत वाढल्याचे आढळून आले आहे. त्यामुळे जीवाला विषबाधा होण्याचा गंभीर धोका असतो.

विश्लेषण -

अनेक भौतिक, रासायनिक आणि जैविक प्रक्रिया पृथ्वीच्या वातावरणात घडतात. विविध प्रकारचे जीव आणि मानव आसपासच्या वातावरणाशी सुसंगत राहतात. त्यांचे चयापचय उत्सर्जन (शरीरातील भौतिक आणि रासायनिक प्रक्रियेद्वारे तयार होणारे पदार्थ आणि शरीरातून बाहेर काढले जातात) यामुळे खूप घाण होते आणि हळूहळू संपूर्ण क्षेत्र दुर्गंधीयुक्त आणि दूषित होतो. सुदैवाने, इतर प्रजातींच्या काही प्रजाती या नैसर्गिक कचऱ्याचा वापर स्वयं-पोषणासाठी करतात आणि काही प्रमाणात क्षेत्र स्वच्छ ठेवण्यास मदत करतात. बहुतेक घाण पाण्याने वाहून जाते. अशा प्रकारे या क्षेत्रामध्ये मोठे बदल होत नाहीत आणि जीवन चक्र अविरत चालू राहते. अठराव्या शतकापासून मात्र परिस्थिती झपाट्याने बदलत आहे. मानव या क्षेत्रात हस्तक्षेप करत आहेत; मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड होत आहे; लोकसंख्या चिंताजनक दराने वाढत आहे; व्यवसाय झपाट्याने वाढत आहेत. जीवाश्म इंधन आणि अणुऊर्जेच्या मदतीने, नैसर्गिक संसाधने विविध वस्तू, यंत्रे, उपकरणे मध्ये बदलली जात आहेत. आंतरराष्ट्रीय बाजारात तीव्र स्पर्धा निर्माण झाली आहे. विकसित राष्ट्रे जगात आघाडी घेण्याच्या तयारीत आहेत. औद्योगिक उत्पादन वाढवणे हा एकमेव मार्ग आहे. वाढत्या औद्योगिकीकरणामुळे शहरांची संख्या आणि विस्तार वाढत आहे. त्याच वेळी, कार आणि विविध प्रकारच्या वाहनांची संख्या वाढत आहे. जास्त धान्य निर्माण करण्यासाठी आणि ते टिकवण्यासाठी रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर प्रचंड वाढला आहे. या सर्व मानवी क्रियाकलापांमुळे, हानिकारक आणि रोगजनक पदार्थांचे असंख्य कण नद्या, महासागर, जमीन आणि वातावरणात विखुरले जात आहेत. हे कण पृथ्वीच्या वातावरणाचे नेहमीचे घटक नाहीत; ते हानिकारक प्रदूषक आहेत. आधुनिक युगात निर्माण झालेल्या कठीण समस्या वाढत्या लोकसंख्येमुळे, शहरांची वाढती संख्या आणि विस्तार आणि तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर यामुळे आहेत.

विषयाचे महत्त्व / उद्देश -

विसाव्या शतकाच्या प्रारंभापासून, मानव-आधारित औद्योगिकीकरणाने सहा दशलक्ष टन अँटीमोनी, त्याच प्रमाणात आर्सेनिक, दहा दशलक्ष टन कोबाल्ट, आठ दशलक्ष टन निकेल, वातावरणात आणि कोळसा, खनिज तेल आणि इतर जीवाश्म इंधन असा अंदाज आहे की 1,000 अब्ज टन ऑक्सिजन संपला आणि त्याच्या जागी 34,000 दशलक्ष टन कार्बन डाय ऑक्साईड आला. जंगले मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन देऊ शकतात; परंतु 1950 च्या दशकात, जगातील 66% जंगले लाकूड आणि इंधनासाठी नष्ट झाली होती. यामुळे ऑक्सिजनची उपलब्धता कमी झाली. औद्योगिकीकरणामुळे शहरांची संख्या आणि विस्तार वाढला. गाड्यांची संख्या वाढली. त्याच वेळी, कार्बन मोनोऑक्साइड सारख्या अधिकाधिक विषारी वायू हवेत सोडल्या जात होत्या. आवाजाच्या वेगापेक्षा वेगाने प्रवास करणारी अत्याधुनिक जेट्स मोठ्या प्रमाणावर ऑक्सिजन वापरतात आणि उच्च उंचीवर पाण्याची वाफ आणि कार्बन डाय ऑक्साईड सोडतात. तेथे पाण्याच्या वाफेचे ढग तयार होतात आणि या सर्व घटनांमुळे स्थानिक हवामानात बदल होतात (दीर्घकालीन सरासरी हवामान). 1900 ते 1940 पर्यंत उत्तर गोलार्धातील सरासरी तापमान 0 • 6 ° C होते जर ते इतके वाढले तर पुढील तीस वर्षात ते 0 • 3 ° C कमी होईल, असे आढळून आले. अशी भीती आहे की तापमान कमी होण्याच्या अशा प्रवृत्तीमुळे हिमयुग सुरू होईल.

विषय सादरीकरण -

जेव्हा कारखान्यांमधून द्रव विषारी सरोवरे, नाले, नद्या, समुद्र आणि इतर जलाशयांमध्ये प्रवेश करतात तेव्हा ते पाण्यात विरघळतात किंवा तळाशी जातात आणि पाण्यावरच विघटित होतात किंवा पडतात. परिणामी, या द्रव्यांमुळे जल प्रदूषण होते ज्यामुळे पाण्याची गुणवत्ता खालावते आणि पर्यावरणावर प्रतिकूल परिणाम होतो. परिणामी, प्रदूषक देखील भूमिगत जाऊ शकतात आणि याचा भूजल संकलनावर हानिकारक परिणाम होऊ शकतो.

द्रवपदार्थांचे परिणाम केवळ मानवांनाच नव्हे तर प्राणी, मासे आणि पक्ष्यांनाही विनाशकारी आहेत. प्रदूषित पाणी पिण्यासाठी, खेळासाठी, शेती आणि उद्योगासाठी अयोग्य आहे. यामुळे तलाव आणि नद्यांच्या सौंदर्याचा दर्जा नष्ट होतो.

'औद्योगिक पदार्थ' हे एक रसायन आहे जे विविध कारखाने आणि औद्योगिक वसाहतींमध्ये उत्पादन करताना निरुपयोगी होते. औद्योगिक क्रांतीनंतरच्या काळात, औद्योगिकीकरणाबरोबरच विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातही वेगाने प्रगती झाली. उत्पादन आणि प्रक्रिया उद्योगांमध्ये स्वयंचलित यंत्रे, जीवाश्म इंधन, कच्चा माल इत्यादींचा वापर केल्यामुळे औद्योगिक उत्पादनात प्रचंड वाढ झाली. औद्योगिक उत्पादन वाढवण्याबरोबरच मोठ्या प्रमाणावर हानिकारक औद्योगिक कचरा देखील तयार केला जात होता.

खनिज शुद्धीकरण, विविध रासायनिक उद्योग, रासायनिक खते, साखर, सिमेंट, फार्मास्युटिकल्स, रंग, रंग, कास्टिक सोडा उत्पादन, लेदर उद्योग, कागदी लगदा आणि कागद उत्पादन, कीटकनाशके आणि अल्कोहोल उत्पादन, औष्णिक वीज निर्मिती प्रकल्प, लोह आणि पोलाद उद्योग, कापड उद्योग , रबर प्लास्टिक उत्पादन, भाजीपाला, फळे, दूध आणि अन्न प्रक्रिया, बांधकाम व्यवसाय, खाण उद्योग, मशीनरी उत्पादन, जस्त, बॉक्साईट, तांबे इत्यादी दररोज हजारो टन घन, द्रव आणि वायूजन्य विषारी आणि हानिकारक कचरा आणि प्रदूषके तयार होतात. विविध उद्योग जसे खनिज शुद्धीकरण, लिफाफा उद्योग.

वेगवेगळ्या उद्योगांतील कचऱ्याचे वेगवेगळे रूप आणि गुणधर्म आहेत. उद्योगांमध्ये कचरा निर्मितीचा दर उद्योगाच्या प्रकार आणि आकारावर अवलंबून असतो. धूर, कार्बन कण, कार्बन डाय ऑक्साईड, कार्बन मोनोऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइड, हायड्रोजन सल्फाइड, हायड्रोक्लोरिक acidसिड, सल्फ्यूरिक acidसिड, नायट्रिक acidसिड, क्लोरीन, नायट्रोजनचे ऑक्साईड आणि इतर अनेक विषारी पदार्थ विविध कारखान्यांच्या चिमणीतून बाहेर पडतात. विविध प्रक्रिया करण्यासाठी उद्योग दररोज हजारो लिटर पाण्याचा वापर करतात. प्रक्रिया केल्यानंतर, बहुतेक पाणी सांडपाण्याच्या स्वरूपात सोडले जाते. साखर कारखान्यांमधून बागा आणि गाळ; रासायनिक खत, कीटकनाशक, प्लास्टिक, स्फोटके आणि डिटर्जंट उत्पादन उद्योगांमधून विविध रासायनिक कचरा; सायनाइड, क्रोमियम आणि निकेलपासून विषारी कचरा मेटल प्लेटिंग उद्योगांमधून; तसेच, अनेक कचरा, विषारी आणि घातक कचरा तेल आणि मेटल रिफायनरीजमधून सोडला जातो. अन्न प्रक्रिया आणि वस्त्रोद्योगांमध्ये कार्बन कचरा असतो. कागदी लगदा आणि कागदी उद्योगातील कचरा कार्बोहायड्रेट्समध्ये जास्त आहे तर दुग्ध प्रक्रिया, टॅनिंग आणि कत्तलखान्यांमधील कचरा नायट्रोजनमध्ये जास्त आहे. पॉलिथिलीन, प्लास्टिक, पुठ्ठा, कागद, बोरे इत्यादी औद्योगिक उत्पादनांच्या बंदिस्ततेसाठी वापरल्या जातात; परंतु त्या उत्पादनाच्या पहिल्या वापरानंतरच सर्व लिफाफिंग सामग्री कचऱ्याच्या स्वरूपात राहते. औष्णिक वीजनिर्मिती प्रकल्पांतील कचरा राख स्वरूपात आहे. या व्यतिरिक्त, इतर अनेक वायू, द्रव आणि घनकचरा विविध उद्योगांद्वारे निर्माण होतो.

अमेरिका, कॅनडा, युनायटेड किंगडम, जर्मनी, फ्रान्स, इटली, जपान, रशिया, चीन, भारत आणि इतर औद्योगिक देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर औद्योगिक कचरा निर्माण होतो. पर्यावरण संरक्षण एजन्सी (EPA) च्या अंदाजानुसार जगातील उत्पादन उद्योग 10,000 दशलक्ष टन (वायू प्रदूषक वगळता) कचरा निर्माण करतो. त्यात दरवर्षी 5 ते 10 टक्के वाढ होत आहे. एकूण कचऱ्यापैकी सु. 10% कचरा स्फोटक आणि विषारी आहे. औद्योगिक कचऱ्यामुळे जगभरात अनेक गंभीर पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत. त्यामुळे औद्योगिक कचरा व्यवस्थापनाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

निष्कर्ष -

प्रदूषणाच्या गंभीर स्त्रोतांमध्ये रासायनिक वनस्पती, तेल शुद्धीकरण, अणु कचरा किंवा कचरा कचरा, सतत वाढणारा कचरा, भट्टीचा कचरा, PVHC-,  प्लास्टिक- तसेच वाहन कारखाने आणि मोठ्या प्रमाणावर पशुपालन यांचा समावेश आहे.प्रदूषणाचे काही स्रोत, उदा. अणुऊर्जा प्रकल्प किंवा तेलाच्या टाक्यांवरील अपघात खूप गंभीर प्रदूषण सोडू शकतात.आणखी काही सामान्य प्रकार. प्रदूषणाच्या स्त्रोतांमध्ये क्लोरीनयुक्त हायड्रोकार्बन (सीएफएच), शिसे (उदा. लीड पेंट्स आणि गॅसोलीन आजपर्यंत), कॅडमियम (रिचार्जेबल बॅटरीमध्ये), क्रोमियम, जस्त, आर्सेनिक आणि बेंझिन यासारख्या जड धातूंचा समावेश आहे.प्रदूषण हा बहुतांश नैसर्गिक आपत्तींचा एक गंभीर परिणाम आहे. उदाहरणार्थ, मजबूत चक्रीवादळामुळे सांडपाणी प्रदूषण आणि नौका, वाहने किंवा किनारपट्टी तेल शुद्धीकरण कारखान्यांमधून पेट्रोकेमिकल प्रदूषण होऊ शकते.

समस्या -

तज्ञांचे म्हणणे आहे की पृथ्वीचे 70% पाणी मानवांनी आणि 25% मानवांनी प्रदूषित केले आहे. जे पाणी दैनंदिन वापरासाठी योग्य नाही किंवा पिण्यायोग्य नाही त्याला प्रदूषित पाणी म्हणतात. भूकंप, वादळ, पूर, ज्वालामुखी यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींमुळे हे प्रदूषण होते. परंतु मानवनिर्मित आपत्ती जसे सांडपाणी व्यवस्थापनाचा अभाव, कारखान्यातील पाणी, तेलकट प्रक्रिया केलेले पदार्थ, आंघोळ, भांडी, कपडे, वाहने, गुरांची स्वच्छता यासारख्या मानवी सवयी .. हे सर्व जल प्रदूषण आपल्या देशाची वाढती समस्या आहे.

मानवी प्रगती कधीकधी त्याला शाप ठरू शकते. मातीचे वाढते प्रदूषण याचा परिणाम आहे. अनावश्यक कारखाना पदार्थ, विषारी खनिजे, कीटकनाशके, मातीखाली साठवण्याच्या टाक्या माती प्रदूषित करत आहेत. पेट्रोलियम, हायड्रोकार्बन आणि विषारी कीटकनाशके हे मुख्य दोषी आहेत. जमिनीच्या दूषिततेमुळे, पाणी आणि पिकांवर त्याचे प्रदूषित परिणाम, जर ते कृषी क्षेत्र असेल तर लगेच दिसतात. याचा अर्थातच परिसरातील लोकांच्या आरोग्यावर हानिकारक परिणाम होतो.

कचरा खनिजे आणि रसायने: जर कारखान्यातील कचरा कोणत्याही निर्बंधांशिवाय तलाव किंवा नद्यांमध्ये वाहू दिला गेला तर जल प्रदूषणाच्या काही गंभीर समस्या निर्माण होतात. जेव्हा कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियमचे ग्लायकोकॉलेट पाण्यात विरघळतात, तेव्हा पाणी कठीण होते (साबण फोम जे बनवता येत नाही, phफिड्स). असे पाणी औद्योगिक कारणासाठी आणि पिण्याच्या हेतूसाठी वापरले जाऊ शकत नाही. जर औद्योगिक कचऱ्यातील काही विषारी रसायने त्याच पाण्यात मिसळली गेली तर त्या प्रवाहांच्या सामान्य जैविक क्रियेत बदल होतात. ठराविक रसायनांच्या प्रभावाखाली पाणी एकतर अम्लीय किंवा क्षारीय असते. जर ही मालमत्ता ओलांडली गेली, तर तेच पाणी संक्षारक बनते; त्यातील सजीव प्राणी नष्ट होतात. काही रसायने पाण्यात ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी करतात. आर्सेनिक, बेरियम, क्रोमियम, काही सायनाइड, शिसे, पारा, काही फिनॉल औद्योगिक रसायनातून बाहेर पडतात आणि पाण्यात मिसळतात. पिण्याच्या पाण्यात त्यांची एकाग्रता एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंत सहन केली जाऊ शकते (उदा. आर्सेनिकच्या बाबतीत प्रति लिटर 0 ५ 05 मिग्रॅ पर्यंत). या संहितेचे वारंवार निरीक्षण करणे आवश्यक आहे आणि ते सहन करण्यायोग्य मर्यादा ओलांडणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.