कारखान्यातील दुषित द्रव पदार्थांचा सजीवांवर होणारा दुष्परिणाम

कारखान्यातील दुषित द्रव पदार्थांचा सजीवांवर होणारा दुष्परिणाम

प्रस्तावना -

अनेक कारखाने कच्च्या मालापासून प्रक्रिया करून नवीन माल तयार करतात. अशा उत्पादन आणि प्रक्रिया उद्योगांमधून मालाच्या उत्पादनादरम्यान काही घातक रासायनिक कचरा आणि प्रदूषक सोडले जातात. हे कचरा आणि प्रदूषक पाणी आणि जमीन प्रदूषित करतात. अशा प्रदूषणाला औद्योगिक वस्तुमान प्रदूषण म्हणतात.

कारखान्यांमध्ये वहितमल नद्या, नाले, तलाव, खाड्या, समुद्र इ. जलाशयांमध्ये विसर्जन केल्याने त्यातील पाणी दूषित होते. प्रदूषित पाणी मानवी आरोग्यासाठी तसेच पर्यावरणासाठी हानिकारक आहे. गंगा नदीच्या काठावर बांधलेले कारखाने आणि त्यातून निर्माण झालेल्या नागरी केंद्रांमुळे गंगा नदीचे पाणी अतिशय प्रदूषित झाले आहे. जगातील तेल शुद्धीकरण कारखाने प्रामुख्याने किनारपट्टीवर आहेत. तेल गळती समुद्राचे पाणी प्रदूषित करते. उद्योगांमधील द्रव प्रदूषक उघडकीस येतात किंवा जमिनीत गाडले जातात. असे प्रदूषक जमिनीत शिरतात आणि भूजल प्रदूषण करतात.

कारखान्यांमधून बाहेर पडणारा काही कचरा विघटित होतो. यामुळे परिसरात दुर्गंधी पसरते. त्यामुळे आजारही होतात. औद्योगिक प्रदूषण आणि घातक घनकचऱ्यामुळे जमिनीचे प्रदूषण होते. कारखाना यंत्रणेच्या मोठ्या आवाजामुळे ध्वनी प्रदूषण होते. परिणामी: तेथील कामगारांना बहिरेपणा. निद्रानाश आणि चिडचिड यासारखे विकार सामान्य आहेत. विद्यमान नागरी केंद्रांच्या जागी औद्योगिक विकासामुळे गंभीर पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत.

औद्योगिक प्रदूषणामुळे होणाऱ्या पर्यावरण आणि प्रदूषणाच्या समस्यांवर आज जागतिक स्तरावर गंभीरपणे विचार केला जात आहे. उद्योगाचे स्थान निश्चित करताना स्थानिककरणाच्या पारंपारिक घटकांसह पर्यावरणीय घटकांचा विचार केला जात आहे. कारखान्यांमुळे होणारे प्रदूषण नियंत्रित करण्यासाठी व्यवस्थापनाने त्यांच्या कारखान्यातील कचरा, घातक कचरा आणि प्रदूषकांची योग्य विल्हेवाट लावावी. इंधन बचत करणारी वाहने आणि यंत्रे तयार केली पाहिजेत. प्रदूषण नियंत्रण, नैसर्गिक संसाधनांचे संवर्धन, पर्यावरण व्यवस्थापन योजना इत्यादी घटकांचा विचार केला पाहिजे.

औद्योगिक प्रदूषण रोखण्यासाठी भारताने राष्ट्रीय तसेच राज्य स्तरावर काही कायदे आणि नियम तयार केले आहेत. उदा., जल आणि वायू प्रदूषण नियंत्रण कायदा, पर्यावरण संरक्षण आणि संवर्धन कायदा. भारत सरकारचे केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ प्रदूषणाच्या कामावर देखरेख करते. या संदर्भात कायद्यांचे उल्लंघन करणाऱ्या कारखान्याचे व्यवस्थापन जबाबदार आणि दंडनीय आहे.

जिथे पाण्याची मुबलकता आहे, म्हणजेच नदीच्या काठावर किंवा किनारपट्टी आणि किनारपट्टीवर अनेक औद्योगिक प्रकल्पांची उपस्थिती, मानवी वस्तीच्या निर्मितीमुळे मोठ्या बाजारपेठेतील शहरे निर्माण झाली आहेत. लाखो लोक शहरांमध्ये राहतात. औद्योगिक प्रकल्पांच्या विविध प्रक्रियेतून बाहेर पडणारे सांडपाणी, सांडपाणी, कचरा, सांडपाणी आणि कचरा उत्पादनांचे कण, कचरा उत्पादने आणि किरणोत्सर्गी पदार्थ विहिरी, नद्या, नाले, तलाव किंवा महासागरांमध्ये सोडले जातात. यामुळे सर्व जलाशयांचे पाणी दूषित होते. अनेक शेतकरी त्यांच्या पिकांवर रासायनिक कीटकनाशके आणि तणनाशके फवारतात. त्यामुळे मातीचे आवरण रसायनांनी दूषित झाले आहे. जेव्हा पाऊस पडतो तेव्हा हे सर्व विष अखेरीस जलाशयात जातात आणि त्यात मिसळतात. वातावरणातील प्रदूषक जसे की एस्बेस्टोस, बेरिलियम आणि शिसे यांचे बारीक कण, वाळूचे कण, धूळ, धूर, कार्बन मोनोऑक्साइड, नायट्रोजन ऑक्साईड, सल्फर डायऑक्साइड इत्यादी देखील पावसासह जमिनीवर पोहोचतात आणि अखेरीस अनेक जलमार्गांद्वारे महासागरांपर्यंत पोहोचतात. ते जलीय भागात वाढणाऱ्या वनस्पतींचे कण आणि पेशींमध्ये असतात. अशा प्रकारे भूजलासह संपूर्ण जलचर प्रदूषित होतो. माशांच्या अनंत प्रजाती महासागरांच्या किनाऱ्याजवळ बहरतात. त्याच भागात, वनस्पती (पाण्यावर तरंगणारे सूक्ष्म वनस्पती) सारखे सूक्ष्मजीव, श्वसनासाठी मानव आणि मानवांना ऑक्सिजन पुरवतात. जर या सागरी क्षेत्रात विषारी प्रदूषक मिसळले गेले तर मोठ्या प्रमाणात मासे आणि वनस्पती नष्ट होतील. मानवी अन्न प्रदूषित आणि विषारी बनते आणि ऑक्सिजन उत्पादनात घट होते. शहरवासीयांनी सोडलेला कचरा आणि सांडपाण्याची योग्य विल्हेवाट लावली नाही तर सार्वजनिक आरोग्य धोक्यात येते.

उद्दिष्टे -

आपण सर्वांनी नुकतेच दिवाळीच्या दिवशी वायू प्रदूषण अनुभवले. विषारी पदार्थ आणि वायू हवेत सोडल्याने दिवसेंदिवस वातावरण प्रदूषित होत आहे. त्याचा मानवी आरोग्यावर आणि श्वसनाच्या आजारांवर परिणाम होत आहे. एअर कंडिशनर, रेफ्रिजरेटर, वाहने, मशीन आणि कारखान्यांमधील धूर सर्व प्रदूषणासाठी जबाबदार आहे. यासह आपण आता ग्लोबल वॉर्मिंगचे दुष्परिणाम अनुभवत आहोत.

1953 मध्ये, न्यू ब्रंसविक, कॅनडा मध्ये, वन्यजीव आणि पिकांचे कीटकांपासून संरक्षण करण्यासाठी डीडीटीची विस्तृत क्षेत्रावर फवारणी करण्यात आली. या घटनेनंतर फक्त दोन दिवसांनी, नद्यांमधील सॅल्मन आणि इतर मासे मरू लागले आणि मोठ्या संख्येने जंगली पक्षी मरण पावले. अन्नसाखळीला विष देणे हा जलप्रदूषणाचा सर्वात विनाशकारी परिणाम आहे.

औद्योगिकीकरणामुळे प्रशांत महासागराच्या पृष्ठभागाजवळील पाण्यात वाढ होत आहे. 1920-69 या कालावधीत प्रति किलो. समुद्राच्या पाण्यात शिसेचे वजन 0 २ 02 मायक्रोग्रामवरून 0 ७ 07 मायक्रोग्राम पर्यंत वाढल्याचे आढळून आले आहे. त्यामुळे जीवाला विषबाधा होण्याचा गंभीर धोका असतो.

विश्लेषण -

अनेक भौतिक, रासायनिक आणि जैविक प्रक्रिया पृथ्वीच्या वातावरणात घडतात. विविध प्रकारचे जीव आणि मानव आसपासच्या वातावरणाशी सुसंगत राहतात. त्यांचे चयापचय उत्सर्जन (शरीरातील भौतिक आणि रासायनिक प्रक्रियेद्वारे तयार होणारे पदार्थ आणि शरीरातून बाहेर काढले जातात) यामुळे खूप घाण होते आणि हळूहळू संपूर्ण क्षेत्र दुर्गंधीयुक्त आणि दूषित होतो. सुदैवाने, इतर प्रजातींच्या काही प्रजाती या नैसर्गिक कचऱ्याचा वापर स्वयं-पोषणासाठी करतात आणि काही प्रमाणात क्षेत्र स्वच्छ ठेवण्यास मदत करतात. बहुतेक घाण पाण्याने वाहून जाते. अशा प्रकारे या क्षेत्रामध्ये मोठे बदल होत नाहीत आणि जीवन चक्र अविरत चालू राहते. अठराव्या शतकापासून मात्र परिस्थिती झपाट्याने बदलत आहे. मानव या क्षेत्रात हस्तक्षेप करत आहेत; मोठ्या प्रमाणात जंगलतोड होत आहे; लोकसंख्या चिंताजनक दराने वाढत आहे; व्यवसाय झपाट्याने वाढत आहेत. जीवाश्म इंधन आणि अणुऊर्जेच्या मदतीने, नैसर्गिक संसाधने विविध वस्तू, यंत्रे, उपकरणे मध्ये बदलली जात आहेत. आंतरराष्ट्रीय बाजारात तीव्र स्पर्धा निर्माण झाली आहे. विकसित राष्ट्रे जगात आघाडी घेण्याच्या तयारीत आहेत. औद्योगिक उत्पादन वाढवणे हा एकमेव मार्ग आहे. वाढत्या औद्योगिकीकरणामुळे शहरांची संख्या आणि विस्तार वाढत आहे. त्याच वेळी, कार आणि विविध प्रकारच्या वाहनांची संख्या वाढत आहे. जास्त धान्य निर्माण करण्यासाठी आणि ते टिकवण्यासाठी रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर प्रचंड वाढला आहे. या सर्व मानवी क्रियाकलापांमुळे, हानिकारक आणि रोगजनक पदार्थांचे असंख्य कण नद्या, महासागर, जमीन आणि वातावरणात विखुरले जात आहेत. हे कण पृथ्वीच्या वातावरणाचे नेहमीचे घटक नाहीत; ते हानिकारक प्रदूषक आहेत. आधुनिक युगात निर्माण झालेल्या कठीण समस्या वाढत्या लोकसंख्येमुळे, शहरांची वाढती संख्या आणि विस्तार आणि तंत्रज्ञानाचा वाढता वापर यामुळे आहेत.

विषयाचे महत्त्व / उद्देश -

विसाव्या शतकाच्या प्रारंभापासून, मानव-आधारित औद्योगिकीकरणाने सहा दशलक्ष टन अँटीमोनी, त्याच प्रमाणात आर्सेनिक, दहा दशलक्ष टन कोबाल्ट, आठ दशलक्ष टन निकेल, वातावरणात आणि कोळसा, खनिज तेल आणि इतर जीवाश्म इंधन असा अंदाज आहे की 1,000 अब्ज टन ऑक्सिजन संपला आणि त्याच्या जागी 34,000 दशलक्ष टन कार्बन डाय ऑक्साईड आला. जंगले मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन देऊ शकतात; परंतु 1950 च्या दशकात, जगातील 66% जंगले लाकूड आणि इंधनासाठी नष्ट झाली होती. यामुळे ऑक्सिजनची उपलब्धता कमी झाली. औद्योगिकीकरणामुळे शहरांची संख्या आणि विस्तार वाढला. गाड्यांची संख्या वाढली. त्याच वेळी, कार्बन मोनोऑक्साइड सारख्या अधिकाधिक विषारी वायू हवेत सोडल्या जात होत्या. आवाजाच्या वेगापेक्षा वेगाने प्रवास करणारी अत्याधुनिक जेट्स मोठ्या प्रमाणावर ऑक्सिजन वापरतात आणि उच्च उंचीवर पाण्याची वाफ आणि कार्बन डाय ऑक्साईड सोडतात. तेथे पाण्याच्या वाफेचे ढग तयार होतात आणि या सर्व घटनांमुळे स्थानिक हवामानात बदल होतात (दीर्घकालीन सरासरी हवामान). 1900 ते 1940 पर्यंत उत्तर गोलार्धातील सरासरी तापमान 0 • 6 ° C होते जर ते इतके वाढले तर पुढील तीस वर्षात ते 0 • 3 ° C कमी होईल, असे आढळून आले. अशी भीती आहे की तापमान कमी होण्याच्या अशा प्रवृत्तीमुळे हिमयुग सुरू होईल.

विषय सादरीकरण -

जेव्हा कारखान्यांमधून द्रव विषारी सरोवरे, नाले, नद्या, समुद्र आणि इतर जलाशयांमध्ये प्रवेश करतात तेव्हा ते पाण्यात विरघळतात किंवा तळाशी जातात आणि पाण्यावरच विघटित होतात किंवा पडतात. परिणामी, या द्रव्यांमुळे जल प्रदूषण होते ज्यामुळे पाण्याची गुणवत्ता खालावते आणि पर्यावरणावर प्रतिकूल परिणाम होतो. परिणामी, प्रदूषक देखील भूमिगत जाऊ शकतात आणि याचा भूजल संकलनावर हानिकारक परिणाम होऊ शकतो.

द्रवपदार्थांचे परिणाम केवळ मानवांनाच नव्हे तर प्राणी, मासे आणि पक्ष्यांनाही विनाशकारी आहेत. प्रदूषित पाणी पिण्यासाठी, खेळासाठी, शेती आणि उद्योगासाठी अयोग्य आहे. यामुळे तलाव आणि नद्यांच्या सौंदर्याचा दर्जा नष्ट होतो.

'औद्योगिक पदार्थ' हे एक रसायन आहे जे विविध कारखाने आणि औद्योगिक वसाहतींमध्ये उत्पादन करताना निरुपयोगी होते. औद्योगिक क्रांतीनंतरच्या काळात, औद्योगिकीकरणाबरोबरच विज्ञान आणि तंत्रज्ञानातही वेगाने प्रगती झाली. उत्पादन आणि प्रक्रिया उद्योगांमध्ये स्वयंचलित यंत्रे, जीवाश्म इंधन, कच्चा माल इत्यादींचा वापर केल्यामुळे औद्योगिक उत्पादनात प्रचंड वाढ झाली. औद्योगिक उत्पादन वाढवण्याबरोबरच मोठ्या प्रमाणावर हानिकारक औद्योगिक कचरा देखील तयार केला जात होता.

खनिज शुद्धीकरण, विविध रासायनिक उद्योग, रासायनिक खते, साखर, सिमेंट, फार्मास्युटिकल्स, रंग, रंग, कास्टिक सोडा उत्पादन, लेदर उद्योग, कागदी लगदा आणि कागद उत्पादन, कीटकनाशके आणि अल्कोहोल उत्पादन, औष्णिक वीज निर्मिती प्रकल्प, लोह आणि पोलाद उद्योग, कापड उद्योग , रबर प्लास्टिक उत्पादन, भाजीपाला, फळे, दूध आणि अन्न प्रक्रिया, बांधकाम व्यवसाय, खाण उद्योग, मशीनरी उत्पादन, जस्त, बॉक्साईट, तांबे इत्यादी दररोज हजारो टन घन, द्रव आणि वायूजन्य विषारी आणि हानिकारक कचरा आणि प्रदूषके तयार होतात. विविध उद्योग जसे खनिज शुद्धीकरण, लिफाफा उद्योग.

वेगवेगळ्या उद्योगांतील कचऱ्याचे वेगवेगळे रूप आणि गुणधर्म आहेत. उद्योगांमध्ये कचरा निर्मितीचा दर उद्योगाच्या प्रकार आणि आकारावर अवलंबून असतो. धूर, कार्बन कण, कार्बन डाय ऑक्साईड, कार्बन मोनोऑक्साइड, सल्फर डायऑक्साइड, हायड्रोजन सल्फाइड, हायड्रोक्लोरिक acidसिड, सल्फ्यूरिक acidसिड, नायट्रिक acidसिड, क्लोरीन, नायट्रोजनचे ऑक्साईड आणि इतर अनेक विषारी पदार्थ विविध कारखान्यांच्या चिमणीतून बाहेर पडतात. विविध प्रक्रिया करण्यासाठी उद्योग दररोज हजारो लिटर पाण्याचा वापर करतात. प्रक्रिया केल्यानंतर, बहुतेक पाणी सांडपाण्याच्या स्वरूपात सोडले जाते. साखर कारखान्यांमधून बागा आणि गाळ; रासायनिक खत, कीटकनाशक, प्लास्टिक, स्फोटके आणि डिटर्जंट उत्पादन उद्योगांमधून विविध रासायनिक कचरा; सायनाइड, क्रोमियम आणि निकेलपासून विषारी कचरा मेटल प्लेटिंग उद्योगांमधून; तसेच, अनेक कचरा, विषारी आणि घातक कचरा तेल आणि मेटल रिफायनरीजमधून सोडला जातो. अन्न प्रक्रिया आणि वस्त्रोद्योगांमध्ये कार्बन कचरा असतो. कागदी लगदा आणि कागदी उद्योगातील कचरा कार्बोहायड्रेट्समध्ये जास्त आहे तर दुग्ध प्रक्रिया, टॅनिंग आणि कत्तलखान्यांमधील कचरा नायट्रोजनमध्ये जास्त आहे. पॉलिथिलीन, प्लास्टिक, पुठ्ठा, कागद, बोरे इत्यादी औद्योगिक उत्पादनांच्या बंदिस्ततेसाठी वापरल्या जातात; परंतु त्या उत्पादनाच्या पहिल्या वापरानंतरच सर्व लिफाफिंग सामग्री कचऱ्याच्या स्वरूपात राहते. औष्णिक वीजनिर्मिती प्रकल्पांतील कचरा राख स्वरूपात आहे. या व्यतिरिक्त, इतर अनेक वायू, द्रव आणि घनकचरा विविध उद्योगांद्वारे निर्माण होतो.

अमेरिका, कॅनडा, युनायटेड किंगडम, जर्मनी, फ्रान्स, इटली, जपान, रशिया, चीन, भारत आणि इतर औद्योगिक देशांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर औद्योगिक कचरा निर्माण होतो. पर्यावरण संरक्षण एजन्सी (EPA) च्या अंदाजानुसार जगातील उत्पादन उद्योग 10,000 दशलक्ष टन (वायू प्रदूषक वगळता) कचरा निर्माण करतो. त्यात दरवर्षी 5 ते 10 टक्के वाढ होत आहे. एकूण कचऱ्यापैकी सु. 10% कचरा स्फोटक आणि विषारी आहे. औद्योगिक कचऱ्यामुळे जगभरात अनेक गंभीर पर्यावरणीय समस्या निर्माण झाल्या आहेत. त्यामुळे औद्योगिक कचरा व्यवस्थापनाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

निष्कर्ष -

प्रदूषणाच्या गंभीर स्त्रोतांमध्ये रासायनिक वनस्पती, तेल शुद्धीकरण, अणु कचरा किंवा कचरा कचरा, सतत वाढणारा कचरा, भट्टीचा कचरा, PVHC-,  प्लास्टिक- तसेच वाहन कारखाने आणि मोठ्या प्रमाणावर पशुपालन यांचा समावेश आहे.प्रदूषणाचे काही स्रोत, उदा. अणुऊर्जा प्रकल्प किंवा तेलाच्या टाक्यांवरील अपघात खूप गंभीर प्रदूषण सोडू शकतात.आणखी काही सामान्य प्रकार. प्रदूषणाच्या स्त्रोतांमध्ये क्लोरीनयुक्त हायड्रोकार्बन (सीएफएच), शिसे (उदा. लीड पेंट्स आणि गॅसोलीन आजपर्यंत), कॅडमियम (रिचार्जेबल बॅटरीमध्ये), क्रोमियम, जस्त, आर्सेनिक आणि बेंझिन यासारख्या जड धातूंचा समावेश आहे.प्रदूषण हा बहुतांश नैसर्गिक आपत्तींचा एक गंभीर परिणाम आहे. उदाहरणार्थ, मजबूत चक्रीवादळामुळे सांडपाणी प्रदूषण आणि नौका, वाहने किंवा किनारपट्टी तेल शुद्धीकरण कारखान्यांमधून पेट्रोकेमिकल प्रदूषण होऊ शकते.

समस्या -

तज्ञांचे म्हणणे आहे की पृथ्वीचे 70% पाणी मानवांनी आणि 25% मानवांनी प्रदूषित केले आहे. जे पाणी दैनंदिन वापरासाठी योग्य नाही किंवा पिण्यायोग्य नाही त्याला प्रदूषित पाणी म्हणतात. भूकंप, वादळ, पूर, ज्वालामुखी यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तींमुळे हे प्रदूषण होते. परंतु मानवनिर्मित आपत्ती जसे सांडपाणी व्यवस्थापनाचा अभाव, कारखान्यातील पाणी, तेलकट प्रक्रिया केलेले पदार्थ, आंघोळ, भांडी, कपडे, वाहने, गुरांची स्वच्छता यासारख्या मानवी सवयी .. हे सर्व जल प्रदूषण आपल्या देशाची वाढती समस्या आहे.

मानवी प्रगती कधीकधी त्याला शाप ठरू शकते. मातीचे वाढते प्रदूषण याचा परिणाम आहे. अनावश्यक कारखाना पदार्थ, विषारी खनिजे, कीटकनाशके, मातीखाली साठवण्याच्या टाक्या माती प्रदूषित करत आहेत. पेट्रोलियम, हायड्रोकार्बन आणि विषारी कीटकनाशके हे मुख्य दोषी आहेत. जमिनीच्या दूषिततेमुळे, पाणी आणि पिकांवर त्याचे प्रदूषित परिणाम, जर ते कृषी क्षेत्र असेल तर लगेच दिसतात. याचा अर्थातच परिसरातील लोकांच्या आरोग्यावर हानिकारक परिणाम होतो.

कचरा खनिजे आणि रसायने: जर कारखान्यातील कचरा कोणत्याही निर्बंधांशिवाय तलाव किंवा नद्यांमध्ये वाहू दिला गेला तर जल प्रदूषणाच्या काही गंभीर समस्या निर्माण होतात. जेव्हा कॅल्शियम आणि मॅग्नेशियमचे ग्लायकोकॉलेट पाण्यात विरघळतात, तेव्हा पाणी कठीण होते (साबण फोम जे बनवता येत नाही, phफिड्स). असे पाणी औद्योगिक कारणासाठी आणि पिण्याच्या हेतूसाठी वापरले जाऊ शकत नाही. जर औद्योगिक कचऱ्यातील काही विषारी रसायने त्याच पाण्यात मिसळली गेली तर त्या प्रवाहांच्या सामान्य जैविक क्रियेत बदल होतात. ठराविक रसायनांच्या प्रभावाखाली पाणी एकतर अम्लीय किंवा क्षारीय असते. जर ही मालमत्ता ओलांडली गेली, तर तेच पाणी संक्षारक बनते; त्यातील सजीव प्राणी नष्ट होतात. काही रसायने पाण्यात ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी करतात. आर्सेनिक, बेरियम, क्रोमियम, काही सायनाइड, शिसे, पारा, काही फिनॉल औद्योगिक रसायनातून बाहेर पडतात आणि पाण्यात मिसळतात. पिण्याच्या पाण्यात त्यांची एकाग्रता एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंत सहन केली जाऊ शकते (उदा. आर्सेनिकच्या बाबतीत प्रति लिटर 0 ५ 05 मिग्रॅ पर्यंत). या संहितेचे वारंवार निरीक्षण करणे आवश्यक आहे आणि ते सहन करण्यायोग्य मर्यादा ओलांडणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.